Upamiętnienie

Teren byłego obozu był spontanicznie odwiedzany przez niemieckich Sinti, a także polskich Romów, którzy stracili tam bliskich. Z inicjatywy Zentralrat Deutscher Sinti und Roma w 1973 roku powstał na terenie dawnego Zigeunerfamilienlager w Birkenau pomnik upamiętniający zagładę więźniów, przy którym później zaczęły się odbywać spotkania odwiedzających obóz i uroczystości upamiętniające. Pomnik ten to prosta ściana z cegieł, przypominająca ocalałe fragmenty obozowych baraków, z ustawionym przed nią obeliskiem, na którym znajduje się tablica pamiątkowa. W 1994 roku pomnik został odnowiony przez Stowarzyszenie Romów w Polsce.

Obecność Romów wśród ofiar Auschwitz została symbolicznie zaznaczona jeszcze wcześniej, gdy w 1967 roku odsłonięto na terenie Birkenau pomnik upamiętniający ofiary obozu. Jedna z będących częścią tego pomnika tablic pamiątkowych zawierała tłumaczenie oficjalnej inskrypcji upamiętniającej na język romski, autorstwa Jerzego Ficowskiego, polskiego pisarza, poety i badacza romskiej historii.

W 1994 roku tablica ta została zastąpiona inną, z nowym tekstem, uwzględniającym nowe dane odnośnie liczby ofiar obozu. Nowy tekst na romskiej tablicy została opracowana przez romskiego językoznawcę Marcela Courthiade.

Pierwsze oficjalne obchody o charakterze międzynarodowym, upamiętniające los Romów w Auschwitz, odbyły się w 1993 roku z okazji rocznicy przybycia pierwszego transportu więźniów Zigeunerfamilienlager, zaś rok później Romowie z całego świata zebrali się w Birkenau, by upamiętnić 50. rocznicę zagłady „podobozu cygańskiego”. W 1995 roku przedstawiciele romscy uczestniczyli w obchodach 50. rocznicy wyzwolenia obozu. Liczny udział romskich przywódców w obchodach rocznicowych w latach 1993–1995 zaowocował wzrostem zainteresowania kwestią romskiej zagłady w kręgach akademickich i wśród instytucji zajmujących się upamiętnieniem Holokaustu.

W rezultacie działań podejmowanych przez romskich aktywistów data likwidacji Zigeunerfamilienlager została oficjalnie uznana przez Parlament Europejski, przy wsparciu Komisji Europejskiej, za Dzień Pamięci Romskiego Holokaustu. Stowarzyszenie Romów w Polsce organizuje w tym dniu obchody rocznicowe, w których uczestniczą Romowie z całego świata, politycy i dyplomaci. W ostatnich latach można zauważyć coraz większy udział romskiej młodzieży z całej Europy w uroczystościach upamiętniających.

Oprócz pomnika na terenie dawnego Zigeunerfamilienlager najczęściej odwiedzanym miejscem w trakcie obchodów rocznicowych są ruiny komory gazowej i krematorium V, gdzie 2 sierpnia 1944 roku zamordowano pozostałych przy życiu romskich więźniów.

Historię Romów i Sinti upamiętnia również wystawa stała „Historia i kultura Romów” w siedzibie Stowarzyszenia Romów w Polsce, mieszczącej się w Oświęcimiu przy ulicy Berka Joselewicza 5.