Władysław Teofil Bartoszewski

Europejski Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu Sinti i Romów Miejsce Pamięci Auschwitz-Birkenau, 02.08.2024 r.

esteśmy w miejscu, w którym, szczególnie w dniu 2 sierpnia, zogniskowana jest europejska pamięć o Zagładzie Romów i Sinti.  

Wspominamy czas okrutny i bolesny, który okrył mrokiem cywilizację. Przemysłowe mordowanie ludzi, które miało miejsce na terenie Auschwitz-Birkenau i w innych miejscach Zagłady, stanowi bezprzykładną zbrodnię, agonię cywilizacji. Nazizm stworzył upiory, jakich nie widziano dotąd w najkoszmarniejszych snach. 

W Auschwitz-Birkenau zamordowano około 20 tysięcy Romów i Sinti. Większość zginęła jednak nie w obozach, ale w ramach zbiorowych egzekucji, w miejscach, w których akurat ich ujęto. Mordów dokonywały Einsatzgruppen, żołnierze Wehrmachtu, żandarmerii i lokalnej policji, a w niektórych przypadkach kolaboranci. W czasie wojny zginęło łącznie około pół miliona Romów i Sinti. Niemal każda romska rodzina była dotknięta eksterminacją. Do dziś to traumatyczne doświadczenie jest żywą częścią ich zbiorowej pamięci, choć z wielu powodów było przez lata nieobecne w dyskursie publicznym oraz opracowaniach historyków.  

Marginalnie potraktowano zagładę Romów i Sinti już w procesach norymberskich. I tak do lat siedemdziesiątych, wedle słów dr Gabrielle Tyrnauer, znanej badaczki, stanowiła ona „niemal zapomniany przypis do historii nazistowskiego ludobójstwa”. W 1971 roku w Londynie odbył się pierwszy Kongres Światowej Unii Romów, podczas którego zaczęto domagać się uznania „zapomnianego Holokaustu”. 

Panie i Panowie, 

Pamięć powinna stanowić odbicie prawdy historycznej. W 1994 roku Romowie i Sinti z całego świata zebrali się na terenie KL Auschwitz-Birkenau, by upamiętnić 50. rocznicę eksterminacji w obozie koncentracyjnym i zagłady.  

Od tamtego czasu, co roku 2. sierpnia spotykają się w tym miejscu.  

Przyjmuje się, że w polskim przekazie pierwsze informacje na ten temat ujrzały światło dzienne w 1953 roku w pracy naukowej Jerzego Ficowskiego. Gdyby nie on, nie poznalibyśmy tych oto przejmujących słów lamentów śpiewanych przez Romów w Birkenau: „Wprowadzili nas przez bramy, wypuszczają kominami. Nie wyjdziemy już z obozu, sióstr ni braci nie spotkamy”. Gdyby nie inni polscy autorzy, jak Seweryna Szmaglewska, autorka „Dymów nad Birkenau”, wspomnień opublikowanych w 1945 roku, nie poznalibyśmy tego oto zapisu ostatnich chwil Romów w KL Auschwitz: 

(….) W kilka tygodni później obóz męski zerwał się ze snu zbudzony krzykiem wielu tysięcy ludzi. (…) (…) 

W jasnym oświetlonym obozie cygańskim popędzani przez SS-manów wybiegają na drogę Cyganie, Cyganki i ich dzieci. Sformowani w piątki mają rozkaz wychodzić na drogę i iść do krematorium. Stawiają opór i stąd owe krzyki rozlegają się ponad Birkenau. Krzyki trwają całą noc, lecz na rano obóz cygański jest pusty. (…) (…) 

Szanowni Państwo! 

Długa i przerażająca jest lista nazistowskich zbrodni. Przeszłości nie zmienimy. Możemy jednak przezwyciężać jej skutki. Miejmy świadomość, że 80 lat po tamtych wydarzeniach Sinti i Romowie nadal doświadczają mowy nienawiści, przemocy, dyskryminacji i rasizmu w życiu codziennym. Trudną i złą historię oraz teraźniejszą sytuację możemy zmienić, zależy to od nas, od ludzi dobrej woli. Pamiętać to coś więcej niż tylko przypominać sobie, świętować. Dla nas, współczesnych, powinno oznaczać to – nigdy nie przyzwalać na zło, nie godzić się na brak szacunku dla tego co inne, nie dopuszczać do głosu ideologii nienawiści. Zdecydowanie i w porę przeciwstawiać się tym, którzy gotowi są podeptać ludzkie życie i ludzką godność.

Na przełomie lat 90-tych powstało w Polsce wiele organizacji zrzeszających Romów, których jednym z głównych celów jest przypomnienie tragedii wojny, ale jednocześnie - troska o teraźniejsze życie, o większe szanse dla romskiej społeczności. Wśród nas jest Stowarzyszenie Romów w Polsce, kierowane przez Pana Prezesa Romana Kwiatkowskiego. Stowarzyszenie opublikowało w 2019 r. pierwszy i jedyny jak dotąd przewodnik dla odwiedzających Miejsce Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau, poświęcony romskim więźniom obozu pod tytułem „Zagłada europejskich Romów w KL Auschwitz”. Chciałbym w tym miejscu wyrazić wielką wdzięczność właśnie Stowarzyszeniu i Panu Prezesowi oraz Centralnej Radzie Niemieckich Sinti i Romów, kierowanej przez Przewodniczącego Romaniego Rose, organizatorom obchodów 2. sierpnia. Bez ich wysiłku i wytrwałości nasza pamięć o czasie II wojny światowej i niemieckiej okupacji nie byłaby kompletna. 

Dziękuję Państwu za uwagę. 

Władysław Teofil Bartoszewski 

Sekretarz Stanu 

Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP