Małgorzata Kidawa-Błońska

Seravutno àkti k-o Evroputno Dives e Seripnasqo vaś o Genocìdi e Sintenqo aj Rromenqo p-o 2to Avgust 2024 k-o purano nazìsto kàmpi e koncentraciaqo aj eksterminaciaqo Auschwitz-Birkenau

Kuć aj patǐvale praʒivde, gevaja e holokaustesqe! 

Ekselènce, patǐvale dosta, ranǎ!len aj raja!len! 

Malavdǒvas avdives te seras o buteder sar dopaś miliòni rroma aj sìnte save pele viktìme e genocidialone ideologiaqe e germanikane nacional socializmesqo k-i periòda e dujtone sundalesqe maripnasqi.  

Ekzakt oxtovardeś berś maj anglal, k-i rǎt kotar 2-to k-o 3-to Avgust 1944, mìe ʒuvlǎ, tikne aj murśa sas tradine k-o gazosqe livnǎ aj mudarde ekzakt akate and-o Auschwitz.

O than e “ciganenqe familienqe kampesqo” avilo o maj baro limoresthan e Rromenqo aj Sintenqo and-i Evròpa.

So mandavel sas o anav “ciganenqe familienqo kàmpi”, sar phenen sas cinìko o kriminèlǎ save kerde akava bengesthan p-i phuv, amen ʒanas les kotar o mothovimàta e praʒivdenqe. 

I Elza Baker, phandli and-o Auschwitz-Birkenau, biandi and-o Hamburg k-o 1935, praʒivda and-o kàmpi nais e jekhe avere rromnǎqe savi lia sàma laqe, i Wanda Fischer.

Akate, oj dikhla butǎ kaj nijekh tikno, nijekh manuś na trebul te dikhel nikana.  

Aj oj xala dukha kaj nijekh manuś na trebul te nakhel. Sar tikni, oj dikhlǎ krìme kerde p-o phandline aj manuśikane trùpǎ umblavde k-o śela. Aj kana pućhen la so sas o maj laćho denipe, o maj baro laćhipe so kerda laqe i Wanda kaj inkerel sas la, oj phenel ćak: “Kana o germànǎ legaren sas e manuśen k-i ekzekùcia, i Wanda thovel sas po vast p-e me jakha kaj te na dikhav”. 

O sìnte ta rroma sas persekutime e nazistenθar ande sa o evroputne Thema okupome kotar o śird e maripnasqo. A vi anglal akava, de sar sas kerdi e dilikani nazìsto “teorìa e racenqi”.  

Oxtovardeś procent e sintenqo aj rromenqo save ʒiven sas and-i Germània, paśpaśe sa o rroma save ʒiven sas and-o protektoràti e Bohemiaqi aj Moravaqi, aj buteder sar jekh trìto e rromenqo save ʒiven sas and-i Pòlska sas mudarde and-o vaxt e maripnasqo. 

Mìe rroma save ʒiven sas and-i Pòlska, Belarus, Ukraìna ja Rusìa ni na aresle and-o Auschwitz, kaj sas mudarde ande masìvo mudarimàta so keren sas i germanikani policìa, o Wehrmacht aj o ekìpe e SS-enqe. 

And-o Auschwitz, o nazìstǎ mangle te astaren aj te nićhǎren i nàcia e Savaxtune Phirutnenqi jekh var aj vaś savaxt. A tumen, sartovel, ʒan dureder tumaro barikano drom p-i història e Evropaqi aj e sundalesqi.

Aj palpalem, k-o agor, o nazìstǎ naśtisarde te pheren lenqo dilikano, kriminàlo plàno. Pròba kaj xasarde si tumari prezènca akate. I prezènca e praʒivdenqi rroma aj sìnte, i prezènca lenqe ćhavenqi aj pur-ćhavenqi., i prezènca e rromane generacienqi save jekh pal-i aver barikanes traden dureder i tradìcia aj i kultùra e evroputne rromenqi.

Ko Auschwitz, numa, sas te khelel pes o agor kadale tragedijako. Kathe sas te avel mudardo jekh intrego narodo, leski kultura sas te avel mudardi thaj e memorija le romenge thaj le sintongi sas te hasajvel sajekh. 

O pućhipe so musaj te pućhas amen avdives, ande akava than, naj nùmaj val seras. Val seras i tragedìa e evroputne rromenqi, aj val seras so anda la, kotar avili?  

Akale pućhipnasqe amen savorre so sam akate ʒanas te das anglal. 

But maj vasno si o pućhipe val śaj amen, prdal amaro seripe, te rokhas asavi tragedìa te ovel palpalem? 

O angledipe akale pućhipnasqe naj lokho te arakhlǒl. Special avdives, kana si palpalem maripe and-i Evròpa. Kana civìlǎ, ʒuvlǎ aj tikne si pànda mudarde and-i Ukraìna, kaj oxtovardeś berś maj anglal o nazìsto ekìpe e meripnasqe mudaren sas e ʒuten aj e rromen.  

Kana oxtovardeś berś maj anglal, o nazìsto germànǎ śajisarde te zumaven te khosen saste nàcie and-i Evròpa, te laćharde te keren akava dilikano plàni paśpaśe ʒi k-o agor, akava kerdilo odolesqe so i Evròpa nas la jekh “instìnkto e solidaritetaqo” - jekh imediàto aj kolektìvo angledipe e agresiaqe, violencaqe aj manuśikane hakajenqe uśtavipnasqe kaj on imponisarde innternacional. 

Prabut manuśa ande prabut thema phende penqe prabut vaxt kaj o krìme e nacional socializmesqe na sas lenqi buti. Kaj on ka praʒiven sas, kaj naj len nevòja sosqe te avel len grìźa pal-i baxt e avera manuśenqi. I història e dujtone sundalesqe maripnasqi sikavda sode xoxavne sas akala aʒukerimàta. 

Kasavo gindipe putarda drom e Hitleres anglal oxtovardeś berś te astarel paśpaśe sa i Evròpa, te khosel paśpaśe sa i populàcia e rromenqi aj sintenqi, sar vi paśpaśe sa e ʒuten.  

Kasavo gindipe, o naipe e solidaritetaqo e demokratikane sundalesqo, pe akava len i bàza o neve tirànǎ avdives kana śirden marimàta aj mudaren manuśen. 

Te serdam ćaćes o holokaust, amaro angledipe vaś brakhipe e mestipnasqo trebul te ovel bi-izdrano. Te ovel les hàzna amaro seripe, amen musaj te sikavas solidaritèta avdives sa e naciença save si viktìme e maripnasqe, e xirǎqe aj e idelogiaqe so si les o zoralo dilipen.  

Patǎv kaj and-o aktuàlo vaxt, i solidaritèta e meste sundalesqi karing o nàcie so peren viktìme e agresiaqe na ka ovel pra zabades. Aj kaj ka del o śajutnipe te na kerdǒl palpalem jekh tragedìa sar odoja savi marda e rromen aj e sinten anglal oxtovardeś berś.  

Avdives, pal-i agrèsia e Rusiaqi mamuj i Ukraìna, amen dikhas palpalem kaj khanć naj dino jekh var vaś savaxt. Ni i śand, ni i demokracìa, ni o patǎpe, ni i memòria. Akava si kerko ʒanipe, no si vi ʒanipe kaj ispidel k-i àkcia. 

I believe that at current times, the solidarity of the free world towards nations falling victim to aggression will not be too late. And that it will allow us to avoid a recurrence of the tragedy that befell the Roma and Sinti people eighty years ago.  

Si lenqi historìa savi phenel amenqe kaj o brakhipe e mestipnasqo aj e śandaqo si jekh drom biagoresqo.